Is flitsfotografie bij wilde dieren ethisch verantwoord?

De mogelijke invloed van flitsen

Als natuurfotograaf die een flitser gebruikt is het belangrijk om na te denken over de mogelijke invloed hiervan. Er zijn twee soorten invloeden waar we rekening mee houden. Dat zijn de mogelijke invloed op de gezondheid van het dier en de mogelijke invloed op het gedrag van een dier (verstoring). Als ethische natuurfotograaf wil je beide niet negatief beïnvloeden.

De vraag: “is flitsen slecht voor dieren?”, zou je met “nee” kunnen beantwoorden. Toch ligt het echte antwoord een stuk genuanceerder. Het antwoord ligt aan de situatie, de diersoort en de tijd (van het jaar).

Het bewijs wat aangedragen wordt tegen het gebruik van een flitser is veelal anekdotisch. Ondanks de goede bedoelingen worden de maatregelen niet met een degelijke onderbouwing ondersteund. Je kunt je dan ook afvragen of deze maatregelen echt nodig zijn.

Wat zegt de wetenschap?

De wetenschap biedt vaak antwoorden op ingewikkelde vragen. Het korte antwoord is dat de wetenschap het ook niet weet, omdat het nog niet voldoende onderzocht is. Je kunt op dit moment dus niet met zekerheid zeggen dat het flitsen van wilde dieren schadelijk of onschuldig is. Nuance is dus belangrijk.

Er zijn op dit moment twee onderzoeken gedaan waarbij de invloed van flitsfotografie op een specifieke groep dieren is onderzocht.

Het eerste onderzoek was naar het effect van flitsfotografie op langzaam bewegende vissen zoals zeepaardjes. In de duikwereld en in zeeaquariums bestaan goedbedoelde maatregelen. Zo zijn er maatregelen die het flitsen verbieden of dat je een vis een beperkt aantal keren mag flitsen. Deze goedbedoelde maatregelen zijn alleen niet gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. Na meerdere experimenten met sterkere flitsen dan bij fotografie bleek het jachtgedrag niet beïnvloed te worden en er was geen permanente oogschade ontstaan. Wel bleek dat het aanraken van de vissen een sterk nadelig effect heeft.

Het tweede onderzoek ging over de West-Indische anolis (Anolis cristatellus). Wegens ecotoerisme is er onderzoek gedaan naar de effecten van fotografie op deze hagedissen. Uit dit onderzoek bleek dat deze hagedissen hun dreighouding aannamen als reactie op het geluid van de sluiter van de camera. Dit gedrag laten zij normaal gesproken zien bij de aanwezigheid van een roofdier. Een relevantere uitkomst was dat de anolissen niet op de flitser reageerden.

Uit beide onderzoeken blijkt de flits geen nadelig effect te hebben op het gedrag van de dieren. Deze uitkomst geldt alleen voor deze specifieke situaties en zijn niet bruikbaar bij andere diersoorten. Daarvoor is weer ander specifiek onderzoek nodig.

Aanwijzingen en overwegingen

Zoals eerder vermeld ligt het echte antwoord een stuk genuanceerder. Ondanks dat er weinig onderzoek naar de invloed van flitsen is gedaan, bestaan er wel bepaalde vermoedens over de effecten. Veel van deze vermoedens zijn gebaseerd op onderzoeken die raakvlakken hebben met het onderwerp en op ervaringen in het veld. Dit geeft mogelijke aanwijzingen, maar tonen niet aan of het flitsen van wilde dieren schadelijk of onschuldig is.

Over mogelijke permanente schade aan de ogen

Er zijn onderzoeken gedaan naar permanente schade van het netvlies door licht bij muizen en ratten. Dit deden de onderzoekers door een sterk ongefilterd wit gefocust licht langdurig op één plaats van het netvlies te focussen. Hier hebben ze permanente schade van het netvlies vastgesteld. Dit type licht kun je vergelijken met een laser wat ook een zeer gefocuste lichtstraal is. Ook kan langdurig direct in de zon kijken voor permanente schade van het netvlies zorgen. Een flitser is echter altijd kortdurend en het licht is vele malen minder gefocust. Het flitslicht dat het dier bereikt is vele malen minder sterk dan de gefocuste bundel van het onderzoek. Op basis van deze kennis is het aannemelijk dat er geen permanente schade is aan het netvlies en het flitsen geen negatieve invloed heeft op de gezondheid. Daarnaast bestaan er geen data die aantonen dat de flits van een camera blijvende schade bij enig levend wezen veroorzaakt.

Over het mogelijk tijdelijke effect op de ogen

Wel is het mogelijk dat dieren in het donker tijdelijk wat minder goed kunnen zien door een flits. Wij zien “sterretjes” wanneer wij in het donker met flits gefotografeerd worden. In het begin zie je dan slecht en daarna zal je geleidelijk weer kunnen zien. In ongeveer 15-20 minuten is het grootste gedeelte van het zicht weer terug. Bij een nieuwe flits begint dit proces opnieuw. Dit effect op de mens zal vergelijkbaar zijn bij andere dag-actieve dieren.

Bij nacht-actieve dieren, die gevoeligere ogen hebben, is het effect mogelijk sterker. Waarschijnlijk duurt het iets langer voordat het volledige zicht weer terug is. Echter is dit niet met zekerheid te zeggen.

Het tijdelijke effect kan invloed hebben op het gedrag van een dier en kan verstorend zijn. Het kan een dier kwetsbaarder maken voor roofdieren en afleiden van zijn activiteiten. Als je hier meer zekerheid over wil hebben dan zou het effect per diersoort onderzocht moeten worden.

Ondanks het ontbreken van een wetenschappelijke onderbouwing kan het geen kwaad om rekening te houden met dit tijdelijke nadelige effect. Flitsen kan invloed hebben op het gedrag, en mogelijk zelfs verstorend zijn.

Ik heb er begrip voor dat op drukke toeristische plaatsen maatregelen genomen zijn om flitsfotografie te beperken. Vooral wanneer hetzelfde dier steeds opnieuw door groepen fotografen geflitst wordt. Het zicht van het dier zal dan elke keer opnieuw moeten herstellen. Op zeer afgelegen plaatsen hoeft het zicht zich alleen van jouw flitsen te herstellen.

Vermijd het flitsen bij voortplantingsgedrag

Enkele dieren reageren wel op een flits. Daarom is het aan te raden om voortplantingsgedrag van dieren te respecteren. Je zou in de buurt van een nest of een dier met een jong het beste niet kunnen flitsen. Dit geldt eigenlijk voor alles wat deze dieren kan verstoren. Met name bij bedreigde diersoorten is de voortplanting essentieel voor het voortbestaan van de soort. Verstoring heeft dan niet alleen invloed op het individu, maar zelfs op de hele populatie. Je kunt je afvragen of dit het maken van een foto waard is.

Bij de voortplanting van zeeschildpadden is de verstoring door licht direct zichtbaar. Jonge zeeschildpadden die uit het nest kruipen zijn erg lichtgevoelig. Zij hebben licht nodig om zich te oriënteren. Door het licht te volgen vinden zij de zee. Zij reageerden zelfs op het scherm van een telefoon door in die richting te kruipen. Een witte zaklamp en flitser zijn op stranden waar zij nesten hebben dan ook terecht verboden.

Nadelige effecten hebben meestal een andere oorzaak

In het onderzoek naar de zeepaardjes werd het hanteren van de dieren genoemd als schadelijk. In het onderzoek naar de anolissen werd het geluid van de sluiter van de camera genoemd als oorzaak van het dreiggedrag. Beide onderzoeken toonden aan dat andere invloeden voor verstoring zorgden. De ervaring van veel natuurfotografen is dat ook de meeste nacht-actieve dieren niet reageren op een flits. Dat is niet vreemd, omdat in de natuur ook felle flitsen voorkomen bij onweer. Dieren reageren meestal wel op bewegingen (van vegetatie) of geluiden. Een natuurfotograaf kan als roofdier aangezien worden en daarom vluchtgedrag veroorzaken. Op drukke plaatsen zal het effect van deze invloeden groter zijn. Het is daarom belangrijk onze eigen negatieve invloeden te minimaliseren.

Tips voor verantwoorde flitsfotografie

Vanwege de aanwijzingen en vermoedens is het aan te raden om rekening te houden met de dieren. Hier zijn een aantal tips en overwegingen om jouw invloed op de dieren te minimaliseren. Een bijkomend voordeel is dat deze ook een positief effect hebben op de kwaliteit van de foto’s.

• Verdiep je in het onderwerp of ga met iemand mee die de kennis heeft. Zorg dat je weet wat het dier doet en hoe het zich gedraagt. Leer met name de signalen van stress. Dit helpt bij het aflezen of het dier last heeft van de flits. Is dat zo? Stop dan met fotograferen.
• Raak de dieren niet aan. Probeer ook de vegetatie, zoals takken en bladeren, niet aan te raken.
• Zorg dat je zo min mogelijk flitsen nodig hebt. Het mogelijk tijdelijke effect op het zicht zal dan minder zijn. Het zicht kan zich dan eerder herstellen. Dit doe je door te zorgen dat de sterkte van de flits ingesteld is voordat je het dier begint te fotograferen. Test de belichting bijvoorbeeld op een blad of tak.
• Oefen je vaardigheden thuis op een levenloos testobject. Dit helpt je om in het veld sneller en nauwkeuriger te kunnen fotograferen. Hierdoor kun je sneller doorlopen en het dier zijn gang laten gaan.
• Gebruik bij voorkeur een off-camera flitser. Hiermee kun je zelf de afstand van de flitser beter bepalen. Ook kun je hiermee vanuit een hoek fotograferen in plaats van recht in de ogen.
• Gebruik een softbox of diffuser om de flits minder sterk te maken. Met name wanneer je van dichtbij flitst. Hiermee houd je rekening met het tijdelijke effect op de ogen. De ogen zullen sneller het volledige zicht terug hebben.
• Zorg dat het licht van de flits minder sterk is. Dat kun je doen door handmatig te flitsen op een zo laag mogelijk vermogen. Een hogere ISO-waarde kan dit ondervangen. Ook hierdoor zal het mogelijk tijdelijke effect op het zicht minder zijn.
• Respecteer plaatselijke regels over flitsfotografie. Ook als je het er niet mee eens bent.

Is flitsfotografie bij wilde dieren ethisch verantwoord? Het antwoord is genuanceerd. Het is nog onvoldoende onderzocht waardoor wij het niet zeker weten. Wel kunnen we zo veel mogelijk rekening houden met mogelijk nadelige effecten op het gedrag. Wellicht geeft toekomstig onderzoek nieuwe feiten en inzichten.